Lei�beiningar Rs�k-331 2.02.40 �tg. 9.0 �tg.dagur 10/10/2023

2.02.40 �ndunarf�ri - hr�ki, barkasog, berkjuskol - bakter�ur, sveppir, m�k�bakter�ur

Ranns�knir - Heiti, �bendingar, grunnatri�i

Ranns�knir - Heiti, �bendingar, grunnatri�i
Heiti ranns�kna
Hr�ki - almenn r�ktun, Hr�ki - sveppar�ktun, Hr�ki - berklar�ktun
Barkasog - almenn r�ktun, Barkasog - sveppar�ktun, Barkasog - berklar�ktun
Berkjuskol - almenn r�ktun, Berkjuskol - sveppar�ktun, Berkjuskol - berklar�ktun

P�ntun
Bei�ni um s�klaranns�kn e�a Cyberlab innan LSH. Ver�: Sj� Gjaldskr�

�bending

Bakter�uranns�kn

Grunur um lungnab�lgu e�a berkjub�lgu. Lungnab�lga er algeng, b��i utan sp�tala og innan. S�kingarvaldarnir geta ver� margir, bakter�ur, veirur og sveppir. Tali� er a� bakter�ur s�u algengustu s�kingarvaldarnir, en erfitt getur veri� a� r�kta margar �eirra. � daglegu tali er lungnab�lga oft flokku� gr�flega � tvennt eftir einkennum. Komi einkennin hratt me� hita, h�sta og uppgangi er tala� um br��a lungnab�lgu. Vi� at�p�ska lungnab�lgu koma einkennin h�gt me� vaxandi slappleika, hita og h�sta, oftast �n uppgangs. Bakter�ur sem valda at�p�skri lungnab�lgu r�ktast ekki me� venjulegum a�fer�um, ��r �arf a� greina me�

��rum h�tti

. ��r bakter�ur sem eru �ekktar af �v� a� valda br��ri lungnab�lgu eru me�al annars

Streptococcus pneumoniae,

sem veldur flestum lungnab�lgum utan sj�krah�ss,

Haemophilus influenzae, Staphylococcus aureus,

beta-haem�l�t�skir strept�kokka

Moraxella catarrhalis.

Sjaldg�fari eru Gram neikv��ar bakter�ur eins og til d�mis

Klebsiella pneumoniae

Pseudomonas aeruginosa

sest gjarnan a� � �ndunarf�rum inniliggjandi sj�klinga, en hann er helst talinn vera s�kingarvaldur hj� �n�misb�ldum og lungnasj�klingum.

Svepparanns�kn

� Evr�pu eru sveppas�kingar � berkjum og lungnavef einkum af v�ldum

Aspergillus.

Candida er l�klega sjaldan s�kingarvaldur, og �ar sem gersveppurinn er hluti af e�lilegri l�kamsfl�ru er erfitt a� greina b�lfestu og s�klun fr� s�kingu �egar hann r�ktast �r �ndunarf�ras�num. Tv�breytisveppir s.s.

Histoplasma

Coccidioides

eru algengir lungnas�klar � N-, M- og S-Amer�ku;

Histoplasma

hefur greinst � nokkrum ��rum st��um � heiminum en ekki

Coccidioides

�bendingar fyrir ranns�kn byggja fyrst og fremst � �n�mis�standi sj�klings (allir sveppir), fer�al�gum (tv�breytisveppir) og einkennum:

�n�misb�ldir einstaklingar (t.d.vegna neutr�pen�u e�a langvarandi steranotkun): hiti, h�sti, takverkur, og stundum bl��sp�ja �ttu alltaf a� vekja grunsemdir um sveppas�kingu, einkum ef einkenni svara ekki bakter�ulyfjum;
Fer�alangar fr� N-, M- og S-Amer�ku: hiti, takverkur og h�sti. � b��um tilvikum sty�ur myndataka greiningu.
A�rir sj�klingah�par geta einnig fengi� �farandi sveppas�kingar, t.d. � tengslum vi� kr�n�ska lungnasj�kd�ma e�a n�rdrukknun (Aspergillus og a�rir myglusveppir)

M�k�bakter�uranns�kn

Grunur um lungnas�kingu af v�ldum m�k�bakter�a, anna�hvort M. tuberculosis komplex e�a NTM tegunda (nontuberculous mycobacteria) s.s. M. avium komplex, M. kansasii, M. abscessus ofl.
Eftirlit eftir me�fer�.

M�gulegar vi�b�tarranns�knir

Leit a� loftf�lnum bakter�um.

Legionellar�ktun

Leit a� Pneumcystis jirovecii

me� PCR a�fer� e�a silfurlitun

Leit a� erf�aefni

Legionella pneumophila, Mycoplasma pneumoniae

Chlamydophila pneumoniae

me� PCR a�fer�

Leit a� erf�aefni Bordetella pertussis me� PCR a�fer�.

Leit a� erf�aefni M. tuberculosis komplex beint �r hr�ka, berkjuskoli og barkasogi me� PCR a�fer�.

Grunnatri�i ranns�knar

Bakter�uranns�kn

�a� er mj�g erfitt a� n� s�ni fr� ne�ri �ndunarf�rum �n �ess a� �a� mengist a� einhverju leyti af munnfl�ru, jafnvel miki�. Oft er erfitt a� n� upp hr�ka og st�ku sinnum vir�ast s�ni eing�ngu vera munnvatn. Sm�sj�rsko�un getur hj�lpa� til vi� a� meta hve gott s�ni� er �samt �v� a� veita a�rar gagnlegar uppl�singar.

� nokkrum tilfellum er h�gt a� greina m�gulega s�kingarvalda, en sjaldnast me� nokkurri vissu. Sj�ist �ekjufrumur komnar ne�arlega �r �ndunarf�rum er s�ni� gott og miki� af kleyfkjarna hv�tum bl��kornum bendir til s�kingar. Sj�ist fleiri en 25 fl�gu�ekufrumur � hverju sv��i vi� hundra�falda st�kkun er s�ni� l�klega a� mestu e�a �llu leyti munnvatn. S� svo er s�ninu hafna�, �v� �a� sem r�ktast gefur ekki r�tta mynd af �v� sem er � lungunum. �v� er svara� �t samd�gurs me� athugasemdinni:

"S�ni� vir�ist vera mj�g blanda� munnvatni og er �v� �h�ft til leitar a� s�kingarv�ldum � ne�ri �ndunarf�rum. Vinsamlegast sendi� n�tt og betra s�ni ef enn�� er grunur um s�kingu."

A� jafna�i er eing�ngu leita� a� lofth��um bakter�um og einungis hluti �eirra greinast vi� almenna r�ktun. Berklabakter�an greinist t.d. ekki vi� almenna r�ktun, n� heldur

Mycoplasma pneumoniae

Legionella

spp.,

Bordetella pertussis

e�a

Chlamydophila

pneumoniae,

sem valda at�p�skri lungnab�lgu.

��r bakter�ur sem taldir eru l�klegir meinvaldar eru greindar og gefin �t tegundargreining me� n�mispr�fi.

Svepparanns�kn

Leita� er a� bl��i, greftri og ostkenndum (caseous) flekkjum til ranns�knar. S�ni er smurt � gler til sm�sj�rsko�unar eftir Gramslitun. R�ktun fer fram � 2-3 vikur (fer eftir tegund s�nis). Allur gr��ur er greindur me� vi�eigandi a�fer�um. Uppl�singar um n�mispr�f m� finna �

lei�beiningum

M�k�bakter�uranns�kn

S�ni er skili� ni�ur og botnfall er sm�sj�rsko�a� eftir s�rufasta litun me� Auramin Rhodamin. Eftir afmengun s�nis er �a� r�kta� � BactAlert kolbum og � L�venstein-Jensen �ti � 6 vikur.

�egar s�rufastir stafir r�ktast er framkv�md kjarns�rum�gnun � gr��rinum til a� greina m�k�bakter�ur til tegundar. Ef

M. tuberculosis

komplex greinist er leita� a� lyfja�n�misgenum sem skr� fyrir �n�mi gegn rifampicin og isoniazid. Bi�ja �arf s�rstaklega um n�mispr�f � ��rum m�k�bakter�utegundum. �n�misgen �

M. tuberculosis

komplex er alltaf athuga�, en bi�ja �arf s�rstaklega um n�mispr�f � ��rum tegundum.

Ranns�knin er faggild a� hluta (almenn r�ktun og sveppar�ktun, ekki m�k�bakter�ur�ktun), sj� g��askjal:

Faggildingarvottor�

S�nataka

S�nataka
Hr�kas�ni
Fylgt er lei�beiningum um t�ku hr�kas�na.

Fyrir svepparanns�kn gildir a� ef grunur er um s�kingu af v�ldum tv�breytisveppa (dimorphic fungi) er nau�synlegt a� l�ta ranns�knastofuna vita, �ar sem �essir sveppir eru br��smitandi � gr��ri og geta s�kt starfsf�lk.

Barkasog
Sl�ngu er rennt ni�ur barkasl�ngu/rennu sj�klinga sem eru � �ndunarv�l og s�ni soga� upp. �a� sem sogast er sett � dau�hreinsa� �l�t me� utan�skr�fu�u loki.

Berkjuskol og berkjuburstas�ni
Vi� berkjuspeglun er 25-30 ml af �s�t�n�sku saltvatni (5-10 ml. fyrir b�rn) d�lt ni�ur � berkjur og �a� s��an soga� upp aftur. Fyrsta skoli hent, en s��ari skol send til r�ktunar � dau�hreinsu�u �l�ti me� utan�skr�fu�u loki.
Berkjuburstas�ni eru �tlu� til veirur�ktana og vefjameinafr��iranns�kna (cytologiu), en eru l�ka nau�synleg, ef r�kta � loftf�lnar bakter�ur. S�ni� sett � dau�hreinsa� �l�t me� 1 ml af �s�t�n�sku saltvatni og sent � vi�eigandi ranns�knastofu.

Mikilv�gt er a� berkjuspeglunart�ki s�u hreinsu� vel til a� for�ast m�gulega krossmengun fr� fyrri sj�klingi. T�ki� m� ekki hreinsa me� kranavatni, �a� getur innihaldi� m�k�bakter�ur sem lifa � umhverfi.

�rugg losun s�nat�kuefna og �halda

Sending og geymsla

Sending og geymsla
Fylgt er lei�beiningum um �tfylling bei�na, merking, fr�gangur og sending s�na
Flutningur vi� stofuhita innan tveggja klukkustunda annars geyma s�ni� � k�li � allt a� 24 klukkustundir.

Ni�urst��ur

Svar

Bakter�uranns�kn

Vi� r�ktun � hr�ka er neikv��ri r�ktun svara� �t eftir tvo s�larhringa, en berkjuskol eru r�ktu� � fj�ra s�larhringa. J�kv�� r�ktun g�ti teki� lengri t�ma. Greindar eru ��r bakter�ur sem l�klegt �ykir a� s�u s�kingarvaldar og gert n�mi. Vir�ist s�ni� vera a� mestu fr� munnholi, me� miklu af fl�gu�ekjum, er �a� ekki unni� frekar, heldur svara� �t samd�gurs me� athugsemdinni:

Svepparanns�kn

Neikv�� sv�r f�st eftir 2 -3 vikur. J�kv�� sv�r: Ef myglusveppa�r��ir sj�st vi� sm�sj�rsko�un � s�ni,

Aspergillus

r�ktast fr� �n�misb�ldum einstakling e�a sjaldg�fari meinvaldar r�ktast er hringt til me�fer�ara�ila; endanlegar ni�urst��ur me� greiningu sveppa fylgja.

M�k�bakter�uranns�kn

Neikv�� sv�r f�st eftir 6 vikur. Ni�urst��ur �r sm�sj�rsko�un liggja a� jafna�i fyrir eftir einn til tvo virka daga. Sj�ist s�rufastir stafir � s�ni, e�a r�ktast, eru ni�urst��ur hringdar til l�knis sj�klings.

T�lkun

Bakter�uranns�kn

Hr�ki er alltaf blanda�ur gr��ri fr� munnholi. Ekki er v�st a� s�kingarvaldar finnist � s�ninu, stundum n� �eir s�r ekki � strik vegna vaxtar annarra bakter�a. ��r bakter�ur sem greinast eru ekki alltaf s�kingarvaldar, ��r g�tu hafa komi� fr� munnholi.

Svepparanns�kn

Myglusveppir finnast � andr�mslofti og geta veri� � loftvegum undir e�lilegum kringumst��um e�a menga� s�ni vi� s�nat�ku og – vinnslu. Gersveppir finnast oft � munnfl�ru. Ni�urst��ur skal �v� meta me� hli�sj�n af �standi og s�gu sj�klings. �egar meinvaldandi myglusveppir greinast hj� �h�ttusj�klingum, sem ekki hafa a�rar auglj�sar orsakir einkenna sinna, eru sveppirnir taldir sj�kd�msvaldar og s�king me�h�ndlu�. Erfi�ara er a� meta hlutverk gersveppa hj� �essum sj�klingum og er myndgreining s�rstaklega mikilv�gt hj�lpart�ki � �eim tilvikum. �egar l�ti� meinvirkir umhverfissveppir, s.s.

Penicillium

, vaxa � sk�lum �arf einnig a� meta tilfelli�; oftast er um mengun a� r��a, anna� hvort vi� s�nat�ku e�a � ranns�knastofu. Tv�breytisveppir eru alltaf sj�kd�msvaldar og er me�fer� � s�kingu nau�synleg.

M�k�bakter�uranns�kn

M. tuberculosis

er alltaf sj�kd�msvaldur. Greining annarra m�k�bakter�a ver�ur a� t�lka � samr�mi vi� tegund og bakter�umagn, einkenni og undirliggjandi �stand sj�klings, ger� s�nis og l�kur � umhverfismengun, til d�mis �r vatni.

N�mi sm�sj�rsko�unar er

22 til 81% samanbori� vi� r�ktun m�k�bakter�a. Til a� myk�bakter�ur finnist vi� sm�sj�rsko�un �arf a� vera um 5000 til 10.000 stafir � hverjum ml af hr�ka, sj�ist bakter�ur telst sj�klingur vera smitandi.

S�rt�kni sm�sj�rsko�unar er >99% fyrir

Mycobacterium

�ttkv�slina; �rf�ar a�rar bakter�ur eru einnig s�rufastar , til d�mis

Nocardia

Rhodococcus

. Ekki er h�gt a� greina �ttkv�sl n� tegund � sm�sj�rsko�un og er �v� a�eins tilgreint a� s�rufastir stafir hafi s�st e�a ekki. Litunin greinir b��i lifandi og dau�ar m�k�bakter�ur og hefur sm�sj�rsko�un takmarka� gildi vi� eftirlit me� me�fer�ar�rangri, �ar sem dau�ir s�rufastir stafir geta fundist � nokkra m�nu�i � s�num eftir upphaf me�fer�ar. R�ktun er n�m ranns�kn og n�gir a� hafa 10 - 100 lifandi

Mycobacterium

til a� f� j�kv�tt svar, svo framarlega sem s�ni er unni� flj�tlega eftir s�nat�ku, og eykst n�mi ef fleiri en eitt s�ni eru tekin.

Neikv�� r�ktun �tilokar ekki s�kingu af v�ldum m�k�bakter�a.

Heimildir

Jorgensen JH, Pfaller MA og f�l. Manual of Clinical Microbiology. ASM Press, Wasington D.C.
Amy L. Leber og f�l. Clinical Microbiology Procedures Handbook. ASM Press, Washhington D.C.

2.02.40 �ndunarf�ri - hr�ki, barkasog, berkjuskol - bakter�ur, sveppir, m�k�bakter�ur

Ritstj�rn

Sam�ykkjendur

�byrg�arma�ur

�tgefandi