Vinnul�sing LSH-215 3.02.01.03 �tg. 3.0 �tg.dagur 05/30/2024

3.02.01.03 �r�� - l�knisfr��ileg uppvinnsla og me�fer�

Tilgangur

A� l�sa einkennum,

�h�ttu

- og

orsaka

��ttum, greiningu, uppvinnslu og me�fer� �r��s hj� fullor�num vi� innl�gn � sj�krastofnun.

Hver framkv�mir og hven�r

L�knir metur vi� komu � sj�krah�s og vi� flutning milli deilda e�a stofnana hvort einstaklingur s� me� �h�ttu��tti fyrir �r��i og hvort �r�� s� til sta�ar og st�rir uppvinnslu og me�fer� � samvinnu vi� a�rar heilbrig�isst�ttir.

Allra fyrst eru m�gulegar l�fsh�ttulegar orsakir �tiloka�ar svo sem l�kku� s�refnismetturn, sykurfall, koltv�s�ringsbilun

, bl��r�stingsfall, lyfjaeitrun, fr�hvarf.

�etta verklag � ekki vi� um:

Sj�klinga � alvarlegu �fengis- e�a lyfjafr�hvarfi.
L�fslokame�fer�.
� gj�rg�sludeild og v�knun er fylgt verklaginu „Verkir, v�kustig og �r��“ (VV�).
B�rn.

Framkv�md

Vi� komu � br��am�tt�ku og legudeild eru allir sj�klingar metnir samkv�mt minnisreglunni

„

AMMA

" sem stendur fyrir helstu �h�ttu��tti �r��s:

Aldur yfir 65 �ra.
Minnissker�ing e�a heilabilun.
Mja�marbrot n�lega.
Alvarleg veikindi - sj�kd�ms�stand sem fer versnandi e�a er � h�ttu � a� versna.

Sj�klingar me� einn e�a fleiri �h�ttu��tti

eira r

ugl e�a syfja en venjulega e�a a�rar v�sbendingar um �r�� eru metnir me�

4AT

DOS

er nota� til daglegrar skimunar hj� einstaklingum � �h�ttu og til a� fylgjast me� framvindu einkenna.

Einkenni

�r�� er alvarlegt og algengt heilkenni hj� veikum og sl�su�um, �a� byrjar skyndilega og hefur sveiflukenndan gang.

�r�� getur veri� l�gstemmd (��gult, „hypoactive“), h�stemmd („hyperactive“) e�a b��i.

Heilkenni� einkennist af truflun �:

Athygli (lykileinkenni).
Me�vitund.
Vitr�nni getu; �a� er � minni, �hlutbundinni hugsun, skilningi, m�li, r�mdarskynjun st�ritruflun, m�lstoli, verkstoli og �ttun.
Skynt�lkun (perception), �a� er ofskynjanir og misskynjanir (oft sj�nofskynjanir).

�nnur einkenni, en �� ekki s�rt�k fyrir �r�� eru me�al annars:

Svefntruflanir og d�gurvilla.
Ranghugmyndir (oft a�s�knarhugmyndir).
Tilfinningasveiflur svo sem kv��i, �tti og rei�i.

Ef vafi leikur � greiningu er me�h�ndla� og sj�klingur unninn upp me� tilliti til �r��s.

�h�ttu- og orsaka��ttir

Oftast eru orsakir fyrir �r��i af l�fe�lisfr��ilegum toga og gjarnan margir samverkandi

��ttir sem valda �v�. Eftir �v� sem um fleiri ��tti er a� r��a �� arf minna vi�b�tar�reiti.

Undirliggjandi �h�ttu��ttir:

Heilabilun/langvinnir heilasj�kd�mar (parkinson-sj�kd�mur, heila��asj�kd�mur, �unglyndi).
Fyrri saga um �r��.
Alvarlegir langvinnir sj�kd�mar.
Sj�n- og heyrnarsker�ing.
V�kvaskortur og vann�ring.
F�rnisker�ing.
�fengismisnotkun.
H�r aldur.

�tleysandi �h�ttu��tti (orsakir)

Lyf – r�andi- og svefnlyf, �p��ar, lyf me� andk�lvirkar aukaverkanir, parkinsonslyf, sykursterar og fleira. Sj� n�nar �r�� - lyf og �r��.
Br��ir sj�kd�mar svo sem s�kingar, hjartadrep, hjartabilun, lifrarbilun, n�rnabilun og �ndunarbilun.
Sj�kd�mar � mi�taugakerfi svo sem drep, bl��ingar, �xli og heilahimnub�lga.
Efnaskipta- og innkirtlaraskanir, hyp�natrem�a, hypernatrem�a, hyperkalsem�a, s�ru- og basar�skun, ��am�nskortur, truflun � starfsemi skjaldkirtils, n�rnahetta og bl��sykri.
V�kvaskortur e�a vann�ring.
�fengis- og/e�a lyfjafr�hvarf.
Eitranir (kolm�nox��, �l�gleg f�kniefni og fleira)
N�tt beinbrot.
A�ger�ir, me�al annars ��a-og brj�stholsa�ger�ir og b�klunarskur�a�ger�ir.
Hreyfisker�ing.
�vag- og/e�a h�g�ateppa.
Fj�trar svo sem �vagleggur og a�rir leggir og l�nur.
Breytingar � umhverfi.
Svefntruflanir.
S�rsauki.
Andlegt �lag.

Mismunagreiningar

Algengar mismunagreiningarnar eru heilabilun, �unglyndi og ge�rof.

Tafla til a�sto�ar vi� mismunagreiningu

Einkennandi	�r��	Heilabilun*	�unglyndi	Ge�rof
Skyndileg breyting hugarstarfs	+	-	-	+/-
Athyglisbrestur	+	+/-	+/-	+/-
Breyting � me�vitundarstigi	+	-	-	-
�skipul�g� hugsun	+	+/-	-	+
Hugreyfitruflun (psychomotor)	+	+/-	+	+/-
Ofskynjanir	+ (sj�n)	+/-	+/- (heyrn)	+ (heyrn)

*Af heilabilunarsj�kd�mum l�kist „Lewy“ sj�kd�mur helst �r��i, me� sveiflum � hugarstarfi,athygli og sj�nofskynjunum, en �� eru parkinson einkenni a�greinandi.

Uppvinnsla og skr�ning

Sj�krasaga

Eftirfarandi atri�i eru h�f� � huga:

N�leg veikindi, skur�a�ger�ir e�a breyting � l�kamlegu �standi.
N�legar lyfjabreytingar (sj� n�nar �r�� - lyf og �r��), �lyfse�ilskyld lyf og �fengisnotkun (fr�hv�rf).
Hven�r byrju�u einkenni �r��s.
Er fyrri saga um heilabilun.
Er fyrri saga um �r��, hva� olli og hver voru einkennin.
Er saga um skerta f�rni, sj�n- e�a heyrn, n�ringar-og v�kvainnt�ku e�a um byltur.

Sko�un

Eftirfarandi atri�i eru sko�u�:

L�fsm�rk, r�ttst��ubl��r�stingur.
Me�vitundar�stand (AVPU).
4AT-mat
- �nnur r�� til a� meta athygli;
  - telja upp vikudaga � �fugri r��.
  - telja ni�ur fr� 20.
  - stafa 5 stafa or� aftur�bak.
Meta hvort s�u;
- brottfallseinkenni vi� taugasko�un e�a teikn um fr�hvarf.
- teikn um �urrk, bj�g, s�kingu, �vag- e�a h�g�ateppu.
- teikn um h�fu�- e�a h�lshryggjar�verka, beinbrot, s�r � h��.

Ranns�knir

Meti� er � hverju tilviki hva�a ranns�knir er vi�eigandi a� gera og er teki� tillit til alvarleika einkenna, v�sbendinga �r s�gu og sko�un og fyrri ranns�kna.

Bl��- og �vagranns�knir sem getur veri� vi�eigandi a� gera:

Bl��hagur,�natr�um�,�kal�um,�kals�um (j�n�sera� e�a me� alb�m�ni),�kreat�nin,�gl�k�si,�CRP.
�vagsko�un�og�sm�sj�rsko�un.
Eftir atvikum:�ALAT/ALP,�albumin,�urea, TNT, �TSH,�kortis�l,�B-12,�f�lat, bl��g�s,�fosfat, magnes�um, storkuranns�knir, ammon�ak.
Sermis��ttni �kve�inna lyfja,�lyfjaleit � �vagi.
Bl��r�ktun,��vagr�ktun og a�rar s�klar�ktanir og veiruranns�knir.

Myndgreiningarranns�knir sem getur veri� vi�eigandi a� gera:

R�ntgen lungu e�a sto�kerfi ef grunur um brot.
TS-heili e�a � v�ldum tilvikum S�-heili, s�rstaklega ef:
- N� brottfallseinkenni fr� mi�taugakerfi.
- Grunur um h�fu��verka.
- Bl��ynningame�fer�.
- Me�vitundarsker�ing �n vi�hl�tandi sk�ringa.
- Ekki finnst sk�ring � �r�l�tu �r��i.

A�rar ranns�knir:

Hjartal�nurit.
M�nu�stunga ef grunur um heilahimnu- e�a heilab�lgu.
Heilarit ef grunur um flog.

Skr�ning

�r�� er skr�� dag�la og

greining (ICD-10)

� l�knabr�f me�al annars vegna aukinnar h�ttu � alvarlegum aflei�ingum, � endurteknu �r��i og � endurinnl�gnum.

F05,9 er �tilgreint �r��.
F05,1 er �r�� ofan � undirliggjandi heilabilun

Forvarnir og stu�ningsme�fer�

Fyrirbyggja m� �ri�jung tilfella �r��s hj� einstaklingum � �h�ttu me� forv�rnum og

stu�ningsme�fer� (sj� n�nar

�r�� - greining, forvarnir og hj�krunarme�fer�

Ef a�ger� er fyrirhugu�

Ef einstaklingur er � aukinni h�ttu � �r��i �arf fr��slu fyrir hann og a�standendur fyrir

a�ger�, til a� auka skilning, minnka �hyggjur og n�ta forvarnir.

Me�fer� vi� �r��i

Vi�br�g� ef �r�leiki

Me�h�ndla orsakir eins og verki, �vag- e�a h�g�ateppu og �urrk.
Breg�ast vi� ofskynjunum og �tta.
Endurmeta ��rf fyrir �hluti og fjarl�gja �� sem ekki eru nau�synlegir.
Reyna a� r�a, tala h�gt og sk�rt, einfalda valkosti, minnka �reiti � umhverfi.
Ef �stur e�a ofbeldishneig�ur �� reyna a� tryggja �ryggi � umhverfi.
Vi�br�g� vi� Ofbeldi, Ofbeldi - vinnulag, forvarnir og me�fer� fyrir sj�klinga me� heilabilun).
�huga a� r�mka heims�knart�ma fyrir a�standendur.
Yfirseta starfsmanns ef �arf.

Lyfjame�fer� vi� �r��i

Almennt hefur ekki veri� s�nt fram � gagnsemi lyfjame�fer�ar til a� fyrirbyggja og

me�h�ndla �r�� yggjandi h�tt, sj� n�nar

�r�� - lyf og �r��

�ska eftir mati kl�n�sks

lyfjafr��ings ef fj�llyfjanotkun, alvarlegt �r��, fl�kin tilfelli.

�vingu� lyfjagj�f og nau�ungarvistun

Ef einstaklingur er �gnandi e�a me� ofbeldisheg�un og er �f�r um a� gefa sam�ykki

�� m� � undantekningartilfellum gefa �vinga�a lyfjagj�f � v��va e�a bl��, (sj� n�nar �r�� - lyf og �r��), a� undangenginni �kv�r�un um nau�ungavistun � sj�krah�si.
Fylgja skal �� 19.gr l�gr��islaga nr. 71/21997 � tilfelli nau�ungarvistunar.
Skr� �� heilsug�tt – fyrirm�li – „takmarkanir � frelsi“.

Ef �r�� lagast ekki

Fari� er aftur yfir m�gulegar orsakir.
Meta getur �urft einstaklinginn me� tilliti til heilabilunar.
�ska eftir r��gj�f �ldrunarl�knis, stundum ge�l�knis og fleiri s�rgreina.
Stundum getur �tskrift heim stu�la� a� bata ef b�i� er a� �tiloka og me�h�ndla alvarlegar orsakir og stu�ningur og eftirlit � framhaldi er tali� tryggt.

Fr��sla og stu�ningur

Samskipti og uppl�singagj�f

Til einstaklings eftir atvikum og til n�nustu a�standenda:

Uppl�singar um greiningu �r��s, a� �a� s� algengt og oft t�mabundi� og um einkenni og me�fer�, a�sto�a hann vi� a� n� �ttum og hughreysta (�r�� - fr��sluefni).

Til annarra heilbrig�isstarfsmanna sem sinna vi�komandi:

Uppl�sa um greiningu �r��s til a� stu�la a� b�ttum og hvetjandi samskiptum.

�tskrift og eftirfylgd

Fyrir �tskrift er oft vi�eigandi a�:

Mat fari fram � f�rni og vitr�nni getu (ADL, MMSE).
R��a minningar tengdar �r��i, en sumir f� einkenni �fallastreitu.
�huga a� trappa ni�ur sl�vandi- og ge�rofslyf �egar n�lgast �tskrift.
Skipuleggja eftirfylgd hj� heimilisl�kni, sem metur ��rf fyrir uppvinnslu � vitr�nni getu.

Heimildir

NICE. National Institute for Health and Care Excellence. Delirium: prevention, diagnosis and management in hospital and long-term care. Clinical guideline [CG103] Published: 28 July 2010 Last updated: 18 January 2023 https://www.nice.org.uk/Guidance/CG103 (s�tt � vef 25.2.2024).
NHS, Greater Glascow and Clyde. Clinical guideline. Delirium diagnosis, Risk Reduction and Management in Acute Services. Version nr. 6. Miller Hazel. Date of approval Jan. 10th, 2023.https://rightdecisions.scot.nhs.uk/media/2633/081-acute-delirium-guideline.pdf (s�tt � vef 25.2.2024).
Health Improvement Scotland. SIGN 157. Evidence-based clinical guideline. Risk reduction and management of delirium. A national clinical guideline. March 2019. NHS. Scotland.https://www.sign.ac.uk/sign-157-delirium (s�tt � vef 25.2.2024).
Scottish delirium association. Delirium management comprehensive pathway. Version 1.02 FINAL – Aug 2016; Review by Aug 2018.

https://www.palliativecareggc.org.uk/wp-content/uploads/2015/08/SDA-Comprehensive-Pathway-v1-01-Nov-2013-131106.pdf

(s�tt � v ef 25.2.2024).

3.02.01.03 �r�� - l�knisfr��ileg uppvinnsla og me�fer�

Ritstj�rn

Sam�ykkjendur

�byrg�arma�ur

�tgefandi