Lei�beiningar Rs�k-194 2.02.16 �tg. 9.0 �tg.dagur 10/10/2023

2.02.16 Kvi�arholsv�kvi - bakter�ur, sveppir, m�k�bakter�ur

Ranns�knir - Heiti, �bendingar, grunnatri�i

Ranns�knir - Heiti, �bendingar, grunnatri�i
Heiti ranns�knar:

Kvi�arholss�ni/strok - almenn r�ktun

Kvi�arholss�ni/strok - sveppar�ktun

Kvi�arholss�ni/strok - berklar�ktun

Kvi�skilunarv�kvi - almenn r�ktun

P�ntun: Bei�ni um s�klaranns�kn e�a Cyberlab innan LSH. Ver�: Sj� Gjaldskr�

�bending

Grunur um l�fhimnub�lgu.

Algengustu einkenni eru kvi�verkir og eymsli, hiti og �gle�i.

Bakter�ur eru helstu s�kingarvaldar � l�fhimnub�lgu, en �a� fer eftir ors�kum hva�a �rverur er l�klegast a� finna.

Helstu orakir l�fhimnub�lgu eru:

1. Rof � g�rn af �msum ors�kum (t.d. vegna botnlangab�lgu, sarpb�lgu � ristli (e. diverticulitis), rof � magas�ri, brisb�lgu, gallbl��rub�lgu).

S�kingarvaldar eru yfirleitt ��r bakter�ur (og sveppir) sem eru hluti af �armafl�runni. Stundum eru margar tegundir sem valda s�kingu.

2. L�fhimnub�lga � kj�lfar ascites (upps�fnun kvi�arholsv�kva t.d. v/ skorpulifurs og/e�a lifrarbilunar), �.e. 'Spontaneous bacterial peritonitis'.

Bakter�ur berast oftast bl��lei�is og yfirleitt er ein bakter�utegund s�kingarvaldurinn.

3. Kvi�skilun

Vi� kvi�skilun vegna n�rnabilunar er skilunarv�kva hellt inn � kvi�arholi�, hann l�tinn liggja um stund me�an a� �rgangsefni sogast �r h�r��um l�fhimnunnar � hann og s��an l�tinn renna �t aftur. �etta er a� jafna�i gert � n�ttunni heima hj� sj�klingunum. Bakter�ur geta borist inn i kvi�arholi� me� �essu lagi og leitt til alvarlegrar s�kingar.

�v� er r�kta� fr� v�kvanum ef s�kingareinkenni (t.d. sk�ja�ur v�kvi, kvi�verkir, hiti, �gle�i) eru til sta�ar.

S�kingarvaldar � kvi�skilun eru oftast bakter�ur komnar utanfr�, en n�nast hva�a bakter�a sem er (e�a sveppur) getur valdi� s�kingu. Staf�lokokkar fr� h��, Enterobacteriaceae og viridans Streptokokkar eru �� algengastir.

L�fhimnus�kingar af v�ldum sveppa sj�st oftast � tengslum vi� l�fhimnuskilun og vi� rof � meltingarvegi t.d. vegna skur�ager�a.

Candida

er algengasti sveppurinn � l�fhimnu- og kvi�arholss�kingum, sem eru n�stalgengustu �farandi

Candida

s�kingar (� eftir bl��s�kingum) (3,4). Sj�klingar me�

Candida

� l�fhimnus�kingu hafa verri horfur en �eir sem einungis hafa bakter�us�kingu (5-7).

At�p�skar m�k�bakter�ur geta valdi� l�fhimnub�lgu hj� sj�klingum sem er � kvi�skilun.

Mycobacterium tuberculosis

veldur �rsjaldan l�fhimnub�lgu.

M�gulegar vi�b�tarranns�knir:

Actinomycesr�ktun.

Grunnatri�i ranns�knar

Bakter�uranns�kn.

S�ni�

er r�kta�

� lofti og loftfirrt

og a� auki sm�sj�rsko�a� Gramslita�

. Kvi�skilunarv�kva er a� auki

s�� til talningar bakter�a.

Vi� s�kingu sj�st bakter�ur ekki nema � hluta tilfella, en langoftast s�st miki� af margkjarna �tfrumum. Bakter�ur sem r�ktast eru tegundagreindar og gert n�mispr�f.

Svepparanns�kn.

Eftir skiljun kvi�arholsv�kva er botnfall nota� til sm�sj�rsko�unar og r�ktunar. Sm�sj�rsko�un er ger� eftir Grams litun og r�ktun fer fram

� 2 vikur.

S�ni sem sett eru � bl��r�ktunarkolbur eru r�ktu� skemur, en vi� merki um v�xt er s�� ti og r�kta� eins og ��ur segir.

Allur gr��ur er tegundagreindur. Uppl�singar um n�mispr�f � sveppum m� finna �

lei�beiningum.

M�k�bakter�uranns�kn.

S�ni er skili� ni�ur og botnfall er nota� til sm�sj�rsko�unar, eftir s�rufasta litun me� Auramin O, og til r�ktunar � BactAlert kolbum (fyrir BactAlert kerfi) og �

L�venstein-Jensen �ti. R�ktun fer fram � 6 vikur. �egar s�rufastir stafir r�ktast er gr��urinn sendur � stofngreiningadeild S�klafr��ideildar �ar sem greining m�k�bakter�unnar er ger�.

M. tuberculosis

komplex greinist er leita� a� lyfja�n�misgenum sem skr� fyrir �n�mi gegn rifampicin og isoniazid. Bi�ja �arf s�rstaklega um n�mispr�f � ��rum m�kibakter�utegundum.

S�nataka

S�rst�k t�masetning s�nat�ku

Strax og grunur vaknar um s�kingu, helst fyrir s�klalyfjagj�f.

�l�t og �h�ld

For�ast ber a� taka s�ni � strokpinna.

Bakter�u- og svepparanns�kn.

Eitt sett af bl��r�ktunarfl�skum og/e�a dau�hreinsa� �l�t me� utan�skr�fu�u loki.

M�k�bakter�uranns�kn.

S�ni sett � dau�hreinsa� glas me� utan�skr�fu�u loki. � bl��ugum s�num m� hindra storku me� sodium polyanethole sulfonate e�a hepar�n storkuvara, en

ekki

EDTA.

Ger� og magn s�nis

Kvi�arholsv�kvi

eins miki� og h�gt er e�a a� minnsta kosti 1 ml fyrir bakter�uranns�kn og

> 10 ml fyrir sveppa- og m�k�bakter�uranns�kn

Kvi�skilunarv�kvi

2 x 20ml �r kvi�skilunarpoka (20ml fara � glas og 10 + 10ml � bl��r�ktunarfl�skur) fyrir bakter�u- og svepparanns�kn. > 10 ml � dau�hreinsa� glas fyrir m�k�bakter�uranns�kn.

L�sing s�nat�ku

Ef s�ni er teki� me� �stungu skal hreinsa h�� me� s�tthreinsandi efni og l�ta �orna fyrir s�nat�ku. Ef s�ni er teki� � bl��r�ktunarfl�sku skal s�tthreinsa tappann me� s�tthreinsandi efni sem er l�ti� �orna fyrir s�nat�ku.

Kvi�skilunarv�kvi er tekinn me� �stungu � pokann: 20 ml sem l�tnir eru � dau�hreinsa� glas. S��an eru a�rir 20 ml dregnir og �eim sprauta� � eitt bl��r�ktunarsett, 10 ml � hvora fl�sku.

�rugg losun s�nat�kuefna og �halda

Sending og geymsla

Merking, fr�gangur og sending s�na og bei�na

�tfylling bei�na, merking, fr�gangur og sending s�na

Geymsla ef bi� ver�ur � sendingu

S�ni � bl��r�ktunarfl�skum m� geyma � stofuhita � s�larhring. S�ni � glasi skal geyma � k�li, mest � s�larhring.

Flutningskr�fur

Flytja sem fyrst � S�klafr��ideild, helst

innan

15 m�n�tna. M� flytja vi� stofuhita.

Ni�urst��ur

Svar

Bakter�uranns�kn.

Greinist bakter�ur �r kvi�arholsv�kva er l�ti� vita s�mlei�is (nema t.d. Gram j�kv��ir klasakokkar � kvi�skilunarv�kva og skv mati vakthafandi l�knis). Neikv��ri r�ktun er svara� �t eftir 5 s�larhringa. Alltaf er gefi� upp tegundarheiti og gert n�mispr�f.

Svepparanns�kn.

L�ti� er vita s�mlei�is strax ef sveppir sj�st � sm�sj�rsko�un � kvi�skilunarv�kva.

J�kv�� sv�r: ni�urst��ur f�st venjulega innan 7 daga fr� s�nat�ku. Neikv�� sv�r f�st eftir 2 vikur.

M�k�bakter�uranns�kn.

L�ti� er vita s�mlei�is strax ef s�rufastir stafir sj�st � s�ni e�a r�ktast. Ni�urst��ur �r sm�sj�rsko�un liggja fyrir eftir 1 – 2 virka daga og �r r�ktun oftast

3 vikna fr� s�ningu. Sv�run j�kv��rar sm�sj�rsko�unar er � pl�sum: (i) + t�knar 3 – 9 s�rufastir stafir � gleri; (ii) ++ t�knar

10 s�rufastir stafir � gleri; (iii) +++ t�knar

1 s�rufastur stafur � hverju sv��i. Ef einungis 1 – 2 s�rufastir stafir sj�st � glerinu er greint fr� �v� � athugasemd � svari. Ni�urst��ur j�kv��rar sm�sj�rsko�unar eru sendar br�flega, og endanleg greining � bakter�um fylgir s��ar. Neikv�� sv�r f�st eftir 6 vikur.

T�lkun

Bakter�uranns�kn.

Sm�sj�rsko�un er ekki j�kv�� nema � st�ku tilfella jafnvel ��tt bakter�ur r�ktist.

Algengustu s�kingarvaldarnir eru Gram j�kv��ar bakter�ur, �ar n�st koma Gram neikv��ir stafir. K�ag�lasa neikv��ir staf�l�kokkar geta smitast fr� h��inni og �ess vegna getur veri� erfitt a� meta ��ingu �eirra. Flestar a�rar bakter�ur sem r�ktast eru �litnar meinvaldar.

Svepparanns�kn.

�ekktir meinvaldar sem r�ktast �r �stungus�num er taldir s�kingarvaldar; ni�urst��ur �r drenum skal meta me� hli�sj�n af �standi og s�gu sj�klings. �egar l�ti� meinvirkir umhverfissveppir, s.s.

Penicillium

, vaxa � sk�lum �arf a� meta tilfelli�; oftast er um mengun a� r��a, anna� hvort vi� s�nat�ku e�a � ranns�knastofu.

M�k�bakter�uranns�kn.

T�lka� � samr�mi vi� tegund og bakter�umagn, einkenni og undirliggjandi �stand sj�klings, ger� s�nis og l�kur � umhverfismengun, s.s. �r skolv�kva. N�mi sm�sj�rsko�unar er

22 til 81% samanbori� vi� r�ktun m�k�bakter�a. S�rt�ki� er >99% fyrir

Mycobacterium

�ttkv�slina; �rf�ar a�rar bakter�ur eru einnig s�rufastar s.s.

Nocardia

Rhodococcus

. Ekki er h�gt a� greina tegund � sm�sj�rsko�un og litunin greinir b��i lifandi og dau�ar m�k�bakter�ur. Sm�sj�rsko�un hefur takmarka� gildi vi� eftirlit me� me�fer�ar�rangri, �ar sem dau�ir s�rufastir stafir geta fundist � nokkra m�nu�i � s�num eftir upphaf me�fer�ar.

Heimildir

Karen C. Carroll og Michael A. Pfaller. Manual of Clinical Microbiology.
Amy L. Leber. Clinical Microbiology Procedures Handbook.
Maldonado NA, Cano LE, De Bedout C, et al. Association of clinical and demographic factors in invasive candidiasis caused by fluconazole-resistant Candida species: a study in 15 hospitals, Medellin, Colombia 2010-2011. Diagn Microbiol Infect Dis 2014;79:280-6.
Li F, Wu L, Cao B, Zhang Y, Li X, Liu Y. Surveillance of the prevalence, antibiotic susceptibility, and genotypic characterization of invasive candidiasis in a teaching hospital in China between 2006 to 2011. BMC Infect Dis 2013;13:353.
Sandven P, Qvist H, Skovlund E, Giercksky KE, Group N, the Norwegian Yeast Study G. Significance of Candida recovered from intraoperative specimens in patients with intra-abdominal perforations. Crit Care Med 2002;30:541-7.
Hwang SY, Yu SJ, Lee JH, et al. Spontaneous fungal peritonitis: a severe complication in patients with advanced liver cirrhosis. Eur J Clin Microbiol Infect Dis 2014;33:259-64.
Lichtenstern C, Herold C, Mieth M, et al. Relevance of Candida and other mycoses for morbidity and mortality in severe sepsis and septic shock due to peritonitis. Mycoses 2015;58:399-407.

2.02.16 Kvi�arholsv�kvi - bakter�ur, sveppir, m�k�bakter�ur

Ritstj�rn

Sam�ykkjendur

�byrg�arma�ur

�tgefandi